नेपालका विद्यालयहरूमा विद्यार्थीहरूको मानसिक स्वास्थ्यलाई लिएर चेतना बढ्दै गएको छ। शिक्षामा बढ्दो प्रतिस्पर्धा, पारिवारिक दबाब, तथा सामाजिक सञ्जालको प्रभावका कारण विद्यार्थीहरूले मानसिक तनाव भोग्नुपरेको देखिन्छ। यस्तो अवस्थामा, विद्यालयमा मनोवैज्ञानिक परामर्श (Psychological Counseling) अनिवार्य बनाउनु आवश्यक देखिन्छ।
विद्यालयमा मनोवैज्ञानिक परामर्शको बढ्दो आवश्यकता
नेपालमा लामो समयसम्म मानसिक स्वास्थ्यलाई गौण मानिँदै आएको थियो। तर, पछिल्ला वर्षहरूमा अभिभावक, शिक्षक तथा समाजले यसको महत्व बुझ्न थालेका छन्। परामर्श सेवा सञ्चालन गरेका विद्यालयहरूले विद्यार्थीहरूको शैक्षिक प्रदर्शनमा सुधार, आत्मविश्वास वृद्धि, र अनुशासन सुधार भएको अनुभव गरेका छन्।
विद्यालय परामर्शदाता दिलीप श्रेष्ठ भन्छन्, विद्यार्थीहरूले अध्ययनको दबाब, पारिवारिक समस्या, र सामाजिक सञ्जालको प्रभावका कारण तनाव झेलिरहेका छन्। परामर्शले उनीहरूलाई सुरक्षित वातावरण प्रदान गर्छ, जसले गर्दा उनीहरू खुलस्त रूपमा आफ्ना समस्याहरू व्यक्त गर्न सक्छन्।ू
कार्यान्वयनका चुनौतीहरू
यद्यपि विद्यालयमा परामर्श सेवाको आवश्यकता स्वीकार गरिए पनि धेरै विद्यालयहरूमा प्रशिक्षित परामर्शदाता छैनन्। शिक्षा मन्त्रालयको २०२४ को रिपोर्टअनुसार नेपालका मात्र ३०५ निजी विद्यालयहरूमा पूर्णकालीन परामर्शदाता छन्, भने अधिकांश सार्वजनिक विद्यालयहरूमा यस्तो सेवा उपलब्ध छैन।
दिलीप श्रेष्ठका अनुसार, नेपालमा योग्य परामर्शदाताको अभाव छ। साथै, धेरै अभिभावकहरू अझै पनि परामर्शलाई समस्या भएका बालबालिकाका लागि मात्र आवश्यक ठान्छन्, तर वास्तविकता फरक छ।
२०२४ मा भएको प्रगति र सुधारका प्रयासहरू
पछिल्लो वर्ष नेपालले विद्यालयमा परामर्श सेवा सुधार गर्न निम्न कदमहरू चालेको छ :
सरकारी नीतिस् शिक्षा मन्त्रालयले २०२६ सम्म हरेक विद्यालयमा कम्तीमा एक परामर्शदाता नियुक्त गर्नुपर्ने नीति प्रस्ताव गरेको छ।
प्रशिक्षण कार्यक्रमहरूस् गैर(सरकारी संस्थाहरूले शिक्षक तथा विद्यालय कर्मचारीहरूलाई मानसिक स्वास्थ्य सम्बन्धी आधारभूत तालिम दिन थालेका छन्।
स्वीकार्यता वृद्धिस् धेरै विद्यालयहरूले मानसिक स्वास्थ्य कार्यशाला तथा परामर्श सत्र सञ्चालन गर्न थालेका छन्।
विद्यालय परामर्शदातासँगको अन्तर्वार्ता
विद्यालय परामर्श सेवाको प्रभाव बुझ्न हामीले काठमाडौंस्थित एक विद्यालयकी परामर्शदाता सृजना शेरचनसँग कुराकानी गरेका छौँ।
प्रश्न : विद्यालयमा परामर्श सेवा सुरु भएपछि के परिवर्तन देख्नुभएको छ ?
सृजना शेरचन : पहिले विद्यार्थीहरू परामर्श लिन हिच्किचाउँथे, तर अहिले उनीहरू खुलस्त रूपमा आफ्ना समस्या साझा गर्न थालेका छन्। हामीले अनुपस्थित दर (absenteeism) र अनुशासनसम्बन्धी समस्यामा कमी आएको पाएका छौँ।
प्रश्न : विद्यालय परामर्शदाता हुनुको मुख्य चुनौती के हो ?
सृजना शेरचन : सबैभन्दा ठूलो चुनौती अभिभावकको मानसिकता बदल्नु हो। धेरैजसोलाई लाग्छ कि परामर्श लिने विद्यार्थीहरूमा ठूलो समस्या छ। तर, मानसिक स्वास्थ्य सबैका लागि महत्वपूर्ण हुन्छ भन्ने कुरा बुझाउनु आवश्यक छ ।
प्रश्न : नेपालमा विद्यालय परामर्श सेवाको भविष्यलाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?
सृजना शेरचन : अबको केही वर्षमा विद्यालयमा परामर्श सेवा अनिवार्य बनाउन सकियो भने विद्यार्थीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा ठूलो सुधार आउनेछ। सरकार, विद्यालय, र अभिभावक मिलेर यो पहललाई सफल बनाउनु पर्छ।
नयाँ पुस्ताका लागि उज्ज्वल भविष्य
नेपालको शिक्षाक्षेत्र सुधार हुँदै गएसँगै विद्यार्थीहरूको मानसिक स्वास्थ्यलाई पनि प्राथमिकता दिन जरुरी छ। विद्यालय, अभिभावक, र सरकारबीच सहकार्य भएमा हरेक विद्यार्थीले आवश्यक परामर्श सेवा प्राप्त गर्न सक्नेछन्। मानसिक स्वास्थ्यबारे खुला बहस र नीति निर्माण गरिएमा नेपालको शिक्षा प्रणाली अझ प्रभावकारी बन्नेछ।
